Wat betekenen ‘helse’ bijna-doodervaringen?
Verreweg de meeste mensen met een bijna-doodervaring (verder BDE) beschrijven dat ze vrijwel alle angst voor de dood hebben verloren en nauwelijks negatieve gevolgen kennen van hun trauma. So far so good, dat gun je iedereen, zou je zeggen. Maar er is ook een ander soort BDE, die in het onderzoek wel distressing of frightening near-death experiences heten. Hoewel deze veel minder bekend zijn en er vaak een taboe op heerst, zijn er inmiddels enkele studies gedaan met enkele honderden interviews.[1] Daardoor weten we inmiddels genoeg over deze ‘helse’ bijna-doodervaringen (hBDE) om er hier op in te gaan. Wat houden deze ervaringen in? Hoe zijn deze te verklaren? En wat zijn de effecten?
De meeste onderzoekers onderscheiden drie vormen, soms vier:
1. De meest voorkomende is de ‘omgekeerde’. De stervende persoon neemt dan wel hetzelfde waar als bij de hemelse versies – er kan een uittreding zijn, lichtwezens, een levensreis, een tunnel-naar-het-licht – maar het gevoel erbij is heel angstig.
2. Minder vaak komt een ‘leegte’ voor. Iemand is in een totale duisternis en voelt zich compleet alleen. Soms klinkt er ook de boodschap dat het gewone leven en zijzelf nooit echt hebben bestaan. Mogelijk horen deze ervaringen eigenlijk bij soort 1, omdat ze lijken op een onderdeel van gewone BDE’s, namelijk de tunnel-naar-het-licht, maar dan zonder het licht, alsof de ervaring te vroeg wordt afgebroken.
3. De zeldzaamste vorm van hBDE is bevolkt met typisch ‘helse’ waarnemingen, zoals een naargeestig landschap, demonische wezens, verschrikkelijke geluiden, enge dieren. Er zijn slechts enkele verklaringen bekend van mensen die dan zelf werden gemarteld.
4. Enkele onderzoekers voegen hier nog een vierde soort aan toe, die nog zeldzamer is. Daarbij maakt iemand de bekende levensreis, maar het lichtwezen is niet begripvol en liefdevol zoals gewoonlijk, maar scherp veroordelend. Er bestaan slechts enkele getuigenissen over en wellicht valt deze ervaring onder soort 1 of 3.
Welk deel van de bijna-doodervaringen is hels? De schattingen lopen van 1 tot 20 procent, wereldwijd dus tientallen tot honderden miljoenen mensen. Daarbij hangt veel af van de definitie: angstige periodes komen bijvoorbeeld ook wel voor bij gewone BDE’s. Maar de percentages groeien met de jaren gestaag, wat suggereert dat we met een taboe te maken hebben die langzaam doorbroken wordt. Als het al lastig is om te spreken over gewone bijna-doodervaringen, omdat mensen vrezen niet serieus te worden genomen, dan is dat voor de helse nog veel lastiger. Was je dan blijkbaar een slecht mens? Zal je omgeving nu denken dat je een verborgen kwaadaardigheid hebben? En als je uiteindelijk definitief sterft en niet terugkeert, zul je dan eindeloos in die verschrikkelijke toestand verkeren?
“Ik was in de diepste schok en begreep er niets van: dit moest toch een droom zijn, dit kan niet echt zijn. Van verre kwamen echo’s van gelach. ‘Waar denk je dan dat ze boze klote dronkaards naartoe sturen als ze sterven, sukkel?’ hoorde ik van een gebroken man voor me. Hij klonk neerbuigend maar zelfverzekerd. Ik was bevroren! Het was de zuiverste en meest verontrustende schok die ik ooit heb gevoeld.”[2]
“Het was een complete hel en ik heb in mijn leven nog niet zo’n afgrijzen meegemaakt. De meeste herinneringen hieraan zijn verdwenen, maar het beeld dat blijft hangen is dat van een klein kind dat tegen zijn wil ergens naartoe wordt gesleept en intussen het uitbrult… Uiteindelijk gaf ik me uiteindelijk aan deze krachten over en zei: ‘Ok, ik geef het op, ik zal zacht en vredig gaan…’ Ik voelde een liefdevolle aanwezigheid mij omgeven. De ruimte bestond volledig uit die aanwezigheid van liefde en vrede. Het was een fijne plek om te zijn, heel vrede, totale harmonie.”
“Uiteindelijk ontmoette ik anderen en we waren in een duistere leegte. Stel je voor dat je door een enorme, duistere kamer dwaalt en andere mensen onderweg tegenkomt… Willekeurig ‘mensen’ in de menigte schreeuwen antwoorden rond alsof ze mijn gedachten konden lezen. Mijn eerste vraag was natuurlijk: wat is dit voor plek? ‘De hel, klootzak! Wat denk jij dan?’ Er was een soort hels gevecht gaande, ik pakte op wat ik maar kon grijpen en sloeg terug. Het was bizar hoe snel iedereen bewoog. Ze renden als vallende sterren en maaiden hun wapens rond als echte strijders. De ‘mensen’ leken het heerlijk te vinden, ze hadden zo’n plezier in dit geweld!”
“Als ik niet langs dit meisje was gekomen – een engel denk ik, die maar drie, vier jaar oud kon zijn. Haar kalmte gaf me rust. Ze zei: ‘Je bent hier nog niet zo lang, je kan nog terug.’ Een gevoel dat ik verloren leek en was vergeten, kwam weer terug: hoop! Tegenwoordig hoor ik haar stem nog steeds wel eens terug. Ze kende mijn naam.”
“Er kwam een ladder uit de hemel, als een Jakobsladder. En er is een engel, gekleed in een grijs, nevelig kleed. Hij zei dat ik geen recht had om te sterven. Ik probeerde de ladder op te klimmen, maar hij had sterke armen. Ik bleef doorzetten, maar hij sloeg me en zei dat alleen God hierover kan beslissen en dat ik moest stoppen met klagen… Je gelooft het niet, maar toen kwam de duivel! En een rij mensen, een stuk achter met een leider, gekleed in zwarte kleden met kappen. Ik zei: ‘O shit!’ Ze huppelden rond met hun kaarsen en probeerden me te kwellen… Na een paar weken was er een derde ervaring, dit keer een stem, een mannelijke stem. Hij zei dat ik moest bidden en dat ik te veel klaag en ‘ouwehoer’. Ik reageerde dat bidden me toch niet helpt en dat ik ertussenuit wilde. ‘Dat beslis jij niet, maar hij.’ Ik ben altijd een atheïst geweest, maar nu ga ik regelmatig naar de synagoge.”
“Ik werd een tunnel in gezogen, in een ongelooflijke snelheid, als een flits. In deze tunnel zag ik flitsen van mensen die ik miste: mijn broer, mijn opa, een jongetje dat was vermoord toen ik vijf was, en vele anderen die ik niet kende. Toen ik terug in het leven kwam, probeerde ik te spreken, maar dat lukte niet. Mijn geest schreeuwde om hulp. Ik leed verschrikkelijk en voelde me door iedereen verlaten.”
“Het was donker en de tijd leek niet meer te bestaan. Er was niets. Toen zag ik onder me een ongeluk, met een meisje – dat was ik. Ik wilde er niet zijn, ik wilde naar het paradijs. Toen voelde ik een aanwezigheid naast me die luid en helder zei: ‘Het paradijs bestaat niet!’ Ik antwoordde dat dit niet waar is en dat ik nooit enige zonden had begaan. ‘Na je dood is het over,’ was het antwoord, ‘Er is niets. Alles wat ze je geleerd hebben is gelogen.’ Ik viel in een eindeloze leegte, steeds sneller. Niets hield me tegen, ik zocht om iets te grijpen maar er was niets, alles was volledig zwart.”
Verwijzen helse BDE’s evenzeer naar een realiteit als hemelse?
Wat hiervoor pleit is dat ze even intens en gedetailleerd kunnen zijn en even grote gevolgen voor de psychische toestand kunnen hebben. Toch stellen veel onderzoekers hier vragen bij. Veel mensen met een prettige BDE ervaren namelijk ook fases van angst, vóórdat ze zich aan de vrede toestand of het Lichtwezen overgeven. Bij de meeste hBDE’s (soort 1) worden prachtige beelden en geluiden waargenomen, maar niet gevoeld: is dat dan eigenlijk niet zo’n angstige vroege fase die bij gewone BDE’s hoort, maar die voortijdig wordt afgebroken, waardoor het overweldigend liefdevolle gevoel niet heeft kunnen doordringen? Dat kan ook voor de ‘leegte’-ervaringen gelden (soort 2), die namelijk sterk lijken op de tunnel-naar-het-licht, maar voordat het licht kan arriveren. De naargeestigste BDE’s (soort 3) waarin wel een soort demonen worden ervaren, kunnen dan eigenlijk gesprekken met overleden personen zijn, maar vervormd door de eigen angsten en eventueel een hallucinatie, psychose of bad trip door medicijnen. Maar deze ervaringen zijn zo zeldzaam, dat het nog onduidelijk is of mensen hier daadwerkelijk bijna dood waren. Dat geldt ook voor de ‘oordelende levensreis’ (soort 4).
hBDE’s zouden dan dus eigenlijk gewone BDE’s zijn, waarbij de hoofdpersoon geen tijd heeft gekregen om los te komen van het angstige gevoel. Onderzoekers wijzen er bovendien op dat de helse BDE’s vaak rommeliger, vager en minder compleet zijn de gewone. Daar komt bij dat bij gewone BDE’s geen enkele samenhang is gevonden met hoe iemand was vóór de ervaring. Het kan iedereen gebeuren, met elke achtergrond in elke cultuur. Bij de helse versies is dat anders. Het maakt ook nu niets uit hoe moreel of religieus iemand was: er zijn heiligen met hBDE’s en moordenaars met gelukzalige gewone BDE’s. Het maakt echter wél uit hoe angstig iemand is opgegroeid en zich vlak voor de ervaring voelde. Deze emoties bepalen weliswaar niet alles: bijvoorbeeld bij zelfmoordpogingen of mensen die een godsoordeel of goddelijke straf verwachtten, had de meerderheid alsnog een positieve BDE. Maar wie vol negatieve oordelen is over zichzelf en zich tegen het sterven verzet, heeft wel degelijk meer kans op een helse BDE.
hBDE’s lijken daarom een lagere ‘werkelijkheidswaarde’ te hebben. Meer dan bij gewone BDE’s bepalen iemands emoties en verzet tegen de dood de ervaringen. Het kunnen daarom in veel gevallen hallucinaties of vervormde, afgebroken gewone BDE’s zijn. Maar zijn ze dat ook allemaal? Dat is nog onzeker. Daarom zal ik hBDE’s voorlopig behandelen alsof ze iets zeggen over een leven-na-dit-leven, maar wel minder overtuigend dan de gewone BDE’s.
En wat suggereren hBDE’s dan over dat leven-na-dit-leven?
Daarvoor moeten we ook kijken naar de gevolgen van deze ervaring. Soms blijken helse BDE’s namelijk ronduit traumatiserend en de klachten naderhand lijken op een posttraumatische stressstoornis. Dat is omgekeerd aan de gewone BDE’s, waarbij de traumatische reacties juist opvallend afwezig zijn, hoe heftig het stervensproces ook was. Uiteindelijk werken hBDE’s echter meestal positief uit. Bijna iedereen ervaart ze als een uitdaging om hun leven om te gooien. Vaak lukt het om minder angstig en somber te worden. Deze omkering kan ook moreel en religieus zijn: mensen proberen zuiverder en liefdevoller te leven – hoewel ze dus gemiddeld niet slechter leefden dan anderen – gaan zich meer voor religie interesseren en sluiten zich aan bij een religieuze gemeenschap. Welke religie precies, dat hangt af van hun omgeving en hun achtergrond.
Onderzoeker Barbara Rommer heeft ruim 300 mensen geïnterviewd over hun helse BDE’s en vat het zo samen:
“De [hBDE] is een spirituele wake-up call, die iemand stilzet, achterom doet kijken en eerdere keuzes opnieuw doet bezien. Het kan diegene helpen om de gevolgen van die keuzes te begrijpen, bepaalde denkpatronen te herzien, de foutjes in hun redeneren, en dan de nodige veranderingen invoeren. Ik zie [hBDE’s] als de ultieme leerervaring.”[3]
Of hBDE’s nu een realiteit aanduiden of niet, ze kloppen niet met een eindeloze hel. Het belangrijkste probleem is al genoemd: hoe moreel hoogstand of religieus betrokken iemand is, zegt niets over de kans dat iemand een helse of hemelse Dat betekent dat een helse BDE niet kan worden gezien als een straf voor een zondig leven en een gewone BDE niet als een beloning voor een goed leven.[4]
Bovendien zijn de negatieve ervaringen vaak gecombineerd met de positieve, een ‘hybride’ BDE: veel mensen met een hBDE beleven vlak erna ook nog een gewone, hoewel de volgorde soms andersom is en met soms jaren ertussen. Als hBDE’s iets over een echte hel zeggen, dan in elk geval dat deze niet statisch is – er kan blijkbaar gereisd worden tussen de hemel en de hel – en geen definitief eindoordeel over iemands leven vormt. hBDE’s leiden ook vaak tot een radicale ‘bekering’, meestal tot de dichtstbijzijnde religie: Indiërs worden serieuzer hindoe, Amerikanen evangelisch, enzovoorts. Als dit iets zegt over een echte hel, dan is deze geen eindstadium, maar een stadium in een dynamisch leerproces. “De ultieme leerervaring”, zoals Rommer uitdrukt: een hevige waarschuwing, een soort shocktherapie. Als dat het effect ervan is, kan dat ook de bedoeling ervan zijn: mensen beleven het soort BDE dat ze in hun unieke weg nodig hebben. Soms moeten ze blijkbaar worden opgeschrikt en de meeste mensen zijn zelf achteraf dankbaar voor hun hBDE.
Maar, zoals gezegd, het kan ook dat puur iemands eigen angsten en wanen deze ‘shocktherapie’ voortbrachten. Wat de werkelijkheidswaarde van alle soorten BDE’s ook is, de getuigenissen passen veel beter bij een hel als tijdelijke leerschool dan bij een beslissend eindoordeel. En hoe nauwkeuriger deze ervaringen iets zeggen over een werkelijk hiernamaals, hoe bedreigender deze daarom zijn voor het infernalisme. Niemand blijkt kansloos, alles eraan is gericht op groei. Misschien is dat wel precies wat er na onze dood ook kan gebeuren.
[1] Vgl. Nancy Evans Bush, Dancing Past the Dark: Distressing Near-Death Experiences, 2020 en Barbara Rommer, Blessing in Disguise: Another Side of the Near-Death Experience. Merk op dat de hBDE’s lijken op de conservatieve christelijke beelden over de hel: soms met vlammen en duiveltjes, soms als leegte en eenzaamheid, soms als straf voor het leven. Dit kan verklaard worden als invulling vanuit een christelijke cultuur, of anders, die christelijke cultuur kan zijn ontwikkeld vanuit de ervaringen van hBDE’s.
[2] Citaten uit: Helena Cassol e.a. ‘A systematic analysis of distressing near-death experience accounts’, Memory 2019. Amal Ait Melloul e.a., ‘The Phenomenology of Detressing Near-Death Experiences and Their Aftereffect’, Institutionen för psykologi 2023; Kenneth Ring, ‘Solving the Riddle of Frightening Near-Death Experiences’, Journal of Near-Death Studies, vol.13 1994 en Rommer en Bush.
[3] Interview met NDERF.org
[4] Dat psychologische aspect maakt (h)BDE’s ook lastig voor universalisme, omdat ook hier iemands levenshouding namelijk wel degelijk, hoewel tijdelijk, uitmaakt voor iemands hiernamaals.
