Zo kan reformatorisch christendom manipuleren

Ik maak een serie video’s over religieuze manipulatie: hoe je het herkent en hoe je ervan kunt genezen. En tijdens mijn onderzoek viel mij op dat de reformatorische tak van het christendom, zoals die vooral op de Nederlandse biblebelt voorkomt, een bijzonder probleem heeft. Het is niet per se manipulatief, altijd, maar is daar wel extra gevoelig voor, meer dan veel andere takken van christendom. Er zijn meer religieuze stromingen die deze gevoeligheid hebben, maar omdat het reformatorische christendom in Nederland zo groot en sterk georganiseerd is, in deze video wat uitleg over de vier belangrijkste problemen van specifiek deze stroming.

De eerste kwetsbaarheid is dat reformatorische christenen vaak weinig contact hebben met andersdenkenden. Dat wordt ook sterk ontmoedigd. Er is vaak een taboe op trouwen met mensen van buiten de kerk. Er is een hele zuil opgetuigd met eigen basisscholen, middelbare scholen, een eigen krant en diverse magazines en websites, die ervoor zorgen dat veel vriendschappen binnen die kerken blijven. Ook verhuizen mensen niet snel weg uit de biblebelt of verhuizen ze juist bewust ernaartoe, waardoor soms halve straten bij zo’n kerk horen, en ook nog de bakker, de caissière, je collega’s, enzovoorts. De specifieke kledingstijl versterkt dit verzuilende effect nog eens.

Het grote nadeel hiervan is dat, als er misstanden zijn, als bijvoorbeeld de dominee een narcist is en over allerlei grenzen heen gaat, dat je daar heel lastig wat aan kunt doen. Je weet vaak niet goed dat het anders kan, want je hebt dat gewoon niet veel meegemaakt, en kritiek is extra lastig, omdat je leven als het ware op het spel staat. Het is niet zoiets als naar afdeling HR gaan met kritiek op je baas, maar die dominee is verbonden met die hele gemeenschap om je heen, je hele familie, je hele omgeving, en het voelt alsof je dat allemaal kunt verliezen als je nu je mond open doet. Het gevolg is dus dat veel mensen nauwelijks woorden hebben om aan te geven dat er iets misgaat en als ze dat al wel hebben, vaak een afweging maken om toch te zwijgen of niet al te hoog spel te spelen, want er is zo veel te verliezen. En dan blijven dus de misstanden bestaan.

De tweede kwetsbaarheid van het reformatorische christendom is de leer over de hel en dan met name de nadruk daarop. Er zijn namelijk wel meer christenen die geloven dat als je niet gelooft, je na je dood eeuwig gepijnigd zult worden, maar dat speelt verder nauwelijks een rol voor ze. Maar in veel reformatorische preken wordt de hel expliciet genoemd als het enige alternatief van wat dan in die preek wordt aangeprezen, in bijna alle preken wordt er wel op gehint, en dat maakt je keuzevrijheid wel een stuk kleiner. Ik bedoel, er wordt je een aanbod gedaan, en wat je daar ook van vindt, als de andere optie is dat je eeuwig zult branden – tsja, wat is je keus dan nog?

Zo kun je dus ongeveer alles wel doordrukken, ook de meest ongezonde flauwekul. Want ja, alles is beter dan eeuwig te branden. Ik heb met veel reformatorische christenen contact gehad hierover en zij zeggen dat allemaal. De preken vonden ze allemaal vervelend, veel te lang, veel te drammerig, veel te eentonig, de kledingstijl vonden ze vaak ergerlijk, en heel veel andere aspecten van het geloof werkte echt niet voor hen, inclusief narcistische dominees en grensoverschrijdende ouderlingen, maar ze pikten het maar, want ja, stel je voor, de hel…

De derde kwetsbaarheid van het reformatorische christendom is de leer over de zonde. Het is zeer gebruikelijk in deze kringen om mensen te zien als door en door slecht, niet in staat tot iets goeds, inclusief metaforen over bederf en verrotting. In vrijwel elke preek wordt in deze richting iets gezegd. Behalve dat dit niet zo gezond is voor mensen, er is werkelijk geen onderzoeker die dit een opbouwende boodschap vindt om aan mensen mee te geven, iets waarvan je opbloeit – de kwestie is hier vooral dat je hiermee als onderdeel van zo’n gemeenschap op enorme achterstand staat als er misstanden spelen.

Je hebt namelijk een enorm wantrouwen jegens je eigen beoordelingsvermogen aangeleerd gekregen. Dus als je een vraag wilt stellen, stel je die allereerst aan jezelf. Als je kritiek wilt leveren, heb je eerst kritiek op jezelf. Is dit niet mijn zondige aard? Is dit niet mijn hoogmoed, mijn egoïsme? En als je daar al doorheen kan komen, door al die zelfkritiek, dan zijn het natuurlijk wel de leiders die het nog eens dunnetjes of minder dunnetjes overdoen. Het voortdurende benadrukken van de menselijke zonde is daarom heel veilig voor de leiders, die altijd een stok hebben om anderen mee te slaan, er is altijd een argument om jou buitenspel te zetten, hoe fout ze zelf ook misschien bezig zijn.

En ten slotte, de vierde kwetsbaarheid is de hoge positie van de leiders in dit soort gemeenschappen. Zij worden op opvallend veel manieren bijzonder gemaakt en afgeschermd. Ouderlingen moeten een soort bekeringservaring hebben gehad, de dominees een extra bijzondere, ze moeten door een heel strenge selectie heen, waardoor er een enorme schaarste is en kerken erg veel doen om ze maar te behouden. De prediking wordt enorm sterk aangezet, als ‘de bediening van Gods woord’, waardoor er dus maar weinig ruimte is tussen wat God zegt en wat die dominee zelf allemaal verzint. En dat is nog sterker met de Bijbel, die op een fundamentalistische manier wordt gelezen, waarbij dus alle interpretatie, alle keuzes die de lezers maken, de bril die lezers hebben, worden overgeslagen.

Dit alles geeft het leiderschap van dit soort gemeenschappen iets onaantastbaars. Ze kunnen heel veel beweren, en theoretisch is er dan misschien wel gesprek over mogelijk, in de praktijk gebeurt dat veel minder dan in andere gemeenschappen – onder andere door de eerdere kwetsbaarheden die ik noemde, de angst voor de hel en de sterke sociale druk – waardoor ongezonde ideeën dus ook veel langer kunnen blijven doorknagen.

Het reformatorische christendom is niet eenvormig, er zijn gezondere en ongezondere varianten, maar om deze vier redenen is deze religieuze stroming in ons land wel bijzonder gevoelig voor manipulatie.