Tools om te verzoenen
Vergeven is een individueel proces, waarbij het wel helpt dat iemand spijt betuigt, maar dat niet nodig is. Verzoenen is een gezamenlijk proces, tussen de dader(s) en het slachtoffer(s), eventueel met de omstanders en andere betrokkenen. De Waarheidscommissie in Zuid-Afrika na de apartheid is hier het bekendste voorbeeld van, evenals de dorpsgesprekken in Rwanda na de genocide. Verzoening kan niet worden afgedwongen en moet geheel vrijwillig geschieden. Het initiatief kan bij beide partijen liggen, maar altijd in vrijheid en openheid. Verzoening bestaat uit tenminste vier onderdelen: de waarheid wordt uitgesproken, de dader bekent schuld, het slachtoffer biedt vergeving aan en de dader neemt dat aan. Als een van deze onderdelen wordt overgeslagen, is de verzoening onvolledig. Hier enkele adviezen om het proces te laten slagen.
Neem desgewenst een medestander mee. Als je de ontmoeting met de dader(s) spannend vindt, is het logisch en gebruikelijk dat je een vertrouweling meebrengt. Dit is in zekere zin ook een test voor hoe open de ander erin staat: als de andere partij het alleen met jou wil afhandelen, is dat een sterk signaal dat hij of zij vooral zijn of haar eigen reputatie op het oog heeft en niet jouw gezondheid.
Neem desgewenst een mediator mee. Dit is een andere rol dan de medestander, die immers partijdig is en voor jou kan opkomen. Een mediator is neutraal en kent beide partijen min of meer even goed. Bij voorkeur heeft diegene een gecertificeerde opleiding tot mediation gevolgd en is diegene niet lid van dezelfde geloofsgemeenschap als de dader. Wees er alert op dat daders regelmatig vertrouwelingen van zichzelf als mediator opwerpen, die dan de schijn moeten hebben neutraal te zijn, maar in wezen de belangen van de machthebbers verdedigen. Sterk bij voorkeur kiest het slachtoffer de mediator.
Overweeg dat de verzoening alleen virtueel plaatsvindt, dus niet in een live ontmoeting, maar via videobellen, mails of brieven. Dit kan een deel van de stress bij het slachtoffer verlichten.
Sta er open voor dat de uitkomst is dat er geen verzoening plaatsvindt. Er is geen plicht om excuses te accepteren en vergeving aan te bieden. Hoe iemand ook spijt betuigt, het slachtoffer heeft altijd het recht dat naast zich neer te leggen. Dat kan belangrijk in zijn of haar proces zijn en de verzoeningspoging is dan voorlopig mislukt. Mogelijk pak je het later weer op.
Laat de waarheid erkend worden, maar wees tegelijk genadig met alle details. Er is een verleiding om snel over de feiten heen te praten en elkaar in de armen te vallen. Zowel het slachtoffer als de dader vinden het lastig om de pijn te benoemen. Maar voor een gezonde verzoening is het nodig dat het slachtoffer in de kern wel mag verwoorden wat hem of haar gekwetst heeft – dat kan ook via een medestander of in een mail, als het te lastig is het live uit te spreken – en dat de dader deze feiten in de kern erkent. Wees hierin echter enigszins genadig met elkaar. Niemand heeft exact dezelfde herinneringen en juist in deze situatie ben je het niet over alles eens. Dat hoeft niet voor een helende ontmoeting. Als echter de basis maar ronduit blijft staan.
De dader moet expliciet en onvoorwaardelijk schuld betuigen, het slachtoffer is vervolgens vrij in enige mate vergeving aan te bieden. De dader mag geen constructies maken als: als ik dit toegeef, dan wil ik wel… Er moeten geen machtspelletjes rondom de spijt worden gespeeld: de dader erkent ronduit dat hij of zij het verkeerd heeft gedaan, zonder eisen, zonder voorwaarden. Het slachtoffer is vervolgens vrij daarop te reageren zoals hij of zij wenst. Het is ook mogelijk dat je aangeeft niet te willen of kunnen vergeven, nog niet, of gedeeltelijk. Misschien wil je nog meer weten, wil je explicieter horen wat diegene zichzelf verwijt – dat mag je vragen.
Het slachtoffer heeft de regie bij verzoening. Hij of zij stelt de voorwaarden. De dader volgt en gehoorzaamt die voorwaarden. Verzoening is dus niet gelijkwaardig. Het is een proces waarbij de dader zich vernedert en het slachtoffer wordt verhoogt. Dat is de essentie ervan. Elk machtspelletje van de dader maakt de verzoening minder louterend of zelfs kapot. De dader kan geen eisen stellen. Het slachtoffer ‘hoeft’ niets en is nergens toe verplicht. Hij of zij bepaalt de regels en het tempo.
Verzoening betekent niet dat er geen recht hoeft te geschieden. Vergeving wordt vaak tegenover recht geplaatst, alsof het de schuld wegwist van de dader en vervolgens bijvoorbeeld ook geen boete hoeft te worden betaald of straf uitgezeten. Dat is onjuist. Vergeven betekent dat jij zelf een proces ingaat waarbij je jezelf niet meer als als slachtoffer wilt definiëren en je leven niet meer door de herinneringen wilt laten bepalen. Dat kan betekenen dat jij ervoor kiest om bijvoorbeeld inderdaad af te zien van aangifte, maar dat hoeft niet: als het voor jouw proces beter is juist wel te streven naar bestraffing, of dat je dit voor anderen beter vindt, dan kun je daarvoor kiezen.