Misverstanden over religieuze manipulatie

Omdat de media de meest extreme groepen portretteren, heersen er nogal wat misverstanden over hoe manipulatie werkt, die immers vaak subtieler en onopvallender plaatsvindt.

‘Alleen domme sukkels worden slachtoffer’

Nu ik dit schrijf heeft de Volkskrant net een podcast ontwikkeld over een kungfudocent die jarenlang mensen misbruikte in een sekte, Als een god. De vraag die telkens gesteld wordt: hoe konden succesvolle, hoogopgeleide mensen daar nu intrappen? De veronderstelling is blijkbaar dat rijkere en universitaire geschoolde mensen minder kwetsbaar zijn en verstandiger in de omgang. Daar is echter weinig aanleiding toe, onderzoek duidt zelfs op het omgekeerde. Mensen uit de hogere klassen zijn vaak wat naïever en minder streetwise, schatten risico’s daarom minder scherp in, schatten hun eigen beoordelingsvermogen wat te hoog in, en hebben evenzeer spirituele vragen. Bovendien zijn diverse sektes, zoals de Moonies en Scientology, speciaal gericht op de influencers: die zijn hun ideale uithangborden en kunnen politiek vaak als beschermende buffer optreden.

‘Je merkt het meteen of iets een sekte is’

Er zijn inderdaad allerlei alarmbellen, die veel mensen ook wel aanvoelen (bladzijde ???), maar alle groepen beginnen gematigd en glijden pas in de loop der jaren af. Bovendien zijn geoefend in de genoemde love bombing aan het begin en pas langzamerhand onthullen van de zware eisen. Je kunt dus al jaren met een groep meedraaien en sociale helemaal ermee verwikkeld zijn, voordat de echt duistere kanten naar boven komen.

‘Als je gewoon weg kunt, is het geen sekte’

Er zijn maar weinig groepen die leden fysiek opsluiten. Maar, zoals het cliché ook gaat, de ergste gevangenissen zitten in ons hoofd. Mensen blijven ook jaren hangen onder een slechte baas, bij een foute relatie, in een lekkend huis. Onvrijheid is in Nederland zelden een kwestie van iets niet kunnen, maar meestal van dénken iets niet te kunnen. Iedereen maakt zijn afwegingen van voordelen en nadelen. En de fuik van een manipulatieve groep is nu juist dat de voordelen zijn opgeblazen – ‘alleen bij ons kom je in de hemel’ – en de nadelen gebagatelliseerd – ‘dat komt omdat je nog niet echt gelooft’. Je angsten en verlangens zijn zo bespeeld dat je zo lang mogelijk bij de groep blijft en blijft bijdragen. Soms kun je het begrijpen via kansberekening. Als er maar de kleinste kans is dat je om een misstap eeuwig moet branden, durf jij dan die stap te zetten… Ja, zou het antwoord moeten zijn, maar het is heel invoelbaar dat veel mensen dat risico niet nemen. Better safe than sorry.

‘Met goede regels kun je machtsmisbruik voorkomen’

De mainstream geloofsgemeenschappen hebben hun organisatievorm getest in een trial and error-proces van eeuwen en de kans dat daar een manipulator gedijt is relatief klein. Maar het kan wel. Alles is een kwestie van proportie. Ook binnen de gebruikelijke regels kunnen mensen zich dwingend en intimiderend opstellen tegen ondergeschikten en tegen de meerderen juist buitengewoon meewerkend en sympathiek. Vergeet niet dat de zwaarste misbruikschandalen werden berichten over het oudste en meest ervaren kerkgenootschap.

De kans op manipulatie wordt wel vele malen groter in de ‘experimenteerruimte’ buiten de traditionele organisaties. Daar wordt het selectieproces van de traditie keer op keer overnieuw uitgevoerd en nu mensen zich steeds vrijer bewegen kunnen ze daar ook steeds makkelijk slachtoffer van worden. De maatschappij is, als het ware, steeds meer een ‘oersoep’ geworden waarin allerhande vormen van leven ontstaat, van de prachtigste bloemen tot de naarste roofdieren. En, net als in de biologie, wordt hier ook ‘DNA’ uitgewisseld tussen soorten, waardoor nieuwe groepen steeds bedrevener worden: een organisatie als ISIS gebruikte nog de Anarchist Cookbook die door linkse activisten was ontwikkeld om bommen te maken.

‘Het gaat de leiders allemaal om seks en geld’

Zo eindigt het meestal wel, zo begint het meestal niet. Inderdaad, een Hubbard was al lang een notoir vreemdganger en had grote gokschulden toen hij zijn dianetics begon te publiceren. Maar de meeste manipulatieve leiders denken aanvankelijk nog oprecht dat ze het beste doen en dat ze het grote wondermiddel hebben ontdekt. Ze gaan dat aan iedereen verkondigen, hebben daarin toevallig veel talent, en raken daar iets te veel van onder de indruk. Uiteindelijk hebben ze een organisatie opgetuigd waarin ze zoveel macht bezitten, dat seks en geld toegankelijker zijn dan ze ooit hebben meegemaakt. En omdat ze voortdurend onder druk staan, intern en extern, en bovendien hun zelfbeeld enorm is gegroeid – zij zijn het unieke intermediair van God – wordt het steeds eenvoudiger dat ook aan te nemen.

‘Sektes sterven snel in deze open tijd’

Inderdaad worden aan de lopende band ongezonde leiders ontmaskerd. Maar een opvallende trend in de media is bijvoorbeeld dat evangelicale en katholieke leiders veel vaak vallen, dan bijvoorbeeld islamitische. De cijfers suggereren sterk dat er onder moslims minstens zoveel misbruik gaande is, maar die schandalen worden zelden publiek, en pas de laatste jaren vallen bijvoorbeeld docenten en monniken van Oosterse religies. Er kan hier een bias in de media meespelen, waarbij het meer ‘politiek correct’ is om een televangelist of bisschop te schandpalen dan een goeroe of een imam. Maar een andere verklaring is dat bijvoorbeeld de islamitische gemeenschappen relatief gesloten zijn en weinig links hebben met de pers. Je hebt veel meer te verliezen als je uit een moslimgemeenschap stapt, dan uit een christelijke kerk – je bent vaak ook je hele familie kwijt, als immigrant bovendien, dus die familie is des te belangrijker.